? Aegyptiaceus Popova, ? Armatus Andr., Cataputia Major Ludw., Cataputia Minor Ludw., Croton Spinosus L., Ricinus Africanus Mill., Ricinus Angulatus Thunb., Ricinus Armatus Andrews, Ricinus Atropurpureus Pax & K.Hoffm., Ricinus Badius Rchb., Ricinus Borboniensis Pax & K.Hoffm., Ricinus Cambodgensis Benary, Ricinus Communis F. Americanus Müll.Arg., Ricinus Communis F. Argentatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Argyratus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Atratus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Atrobrunneatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Atrofulvatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Atrofuscatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Atrophoeniceus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Atropunicatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Atropurpureatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Avellanatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Blumeanus Müll.Arg., Ricinus Communis F. Canatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Canescens T.Carvalho, Ricinus Communis F. Carneatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Cervatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Cinerascens T.Carvalho, Ricinus Communis F. Cinereatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Denudatus Müll.Arg., Ricinus Communis F. Epiglaucus Müll.Arg., Ricinus Communis F. Erythrocladus Müll.Arg., Ricinus Communis F. Exiguus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Fulvatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Fumatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Fuscatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Genuinus L., Ricinus Communis F. Gilvus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Glaucus (Hoffmanns.) Müll.Arg., Ricinus Communis F. Gracilis Müll.Arg., Ricinus Communis F. Guttatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Hybridus (Besser) Müll.Arg., Ricinus Communis F. Incarnatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Inermis (Mill.) Müll.Arg., Ricinus Communis F. Intermedius Müll.Arg., Ricinus Communis F. Laevis (DC.) Müll.Arg., Ricinus Communis F. Macrophyllus Müll.Arg., Ricinus Communis F. Maculatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Marmoreatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Microcarpus L., Ricinus Communis F. Murinatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Nigellus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Nigrescens T.Carvalho, Ricinus Communis F. Niveatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Oblongus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Obscurus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Oligacanthus Müll.Arg., Ricinus Communis F. Ostrinatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Pardalinus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Picturatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Plumbeatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Pruinosus Müll.Arg., Ricinus Communis F. Pullatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Punctatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Punctulatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Punicans T.Carvalho, Ricinus Communis F. Purpurascens (Bertol.) Pax, Ricinus Communis F. Radiatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Rufescens T.Carvalho, Ricinus Communis F. Russatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Rutilans Müll.Arg., Ricinus Communis F. Scaber (Bertol. Ex Moris) Müll.Arg., Ricinus Communis F. Scriptus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Sordidus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Stigmosus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Striatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Subpurpurascens Müll.Arg., Ricinus Communis F. Subrotundus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Subviridus Müll.Arg., Ricinus Communis F. Sulcatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Tigrinus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Umbrinus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Venosus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Vinatus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Viridis (Willd.) Müll.Arg., Ricinus Communis F. Zebrinus T.Carvalho, Ricinus Communis F. Zollingeri Müll.Arg., Ricinus Communis F. Zonatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Aegyptiaceus (Popova) Moshkin, Ricinus Communis Subsp. Africanus (Mill.) Nyman, Ricinus Communis Subsp. Africanus Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Almeidae T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Amblyocalyx Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Americanus Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Argentatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Argyratus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Armatus (Andr.) Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Atratus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Atrobrunneatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Atrofulvatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Atrofuscatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Atrophoeniceus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Atropunicatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Atropurpureatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Avellanatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Badius (Rchb.) Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Bailundensis Coult., Ricinus Communis Subsp. Benguelensis Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Blumeanus Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Brasiliensis Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Brasiliensis Müll.Arg. Ex Pax & K.Hoffm., Ricinus Communis Subsp. Brevinodis Moshkin, Ricinus Communis Subsp. Caesius Popova, Ricinus Communis Subsp. Canatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Canescens T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Carneatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Cervatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Cinerascens T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Cinereatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Denudatus Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Epiglaucus Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Epruinosus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Erythrocladus Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Exiguus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Fulvatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Fumatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Fuscatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Genuinus Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Gilvus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Glauceus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Glaucus (Hoffmanns.) Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Gracilis (Müll.Arg.) T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Griseofolius Moshkin, Ricinus Communis Subsp. Griseus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Guttatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Hybridus (Besser) Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Incarnatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Indehiscens Moshkin, Ricinus Communis Subsp. Indicus Popova & Moshkin, Ricinus Communis Subsp. Inermis (Mill.) Pax & K.Hoffm., Ricinus Communis Subsp. Intermedius Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Japonicus Popova & Moshkin, Ricinus Communis Subsp. Laevis (DC.) Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Leucocarpus (Bertol.) Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Lividus (Jacq.) Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Macrocarpus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Macrophyllus (Müll.Arg.) T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Maculatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Manshuricus V.Bork., Ricinus Communis Subsp. Marmoreatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Megalospermus (Delile) Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Mexicanus Popova, Ricinus Communis Subsp. Microcarpus Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Microspermus Moshkin, Ricinus Communis Subsp. Minor Steud., Ricinus Communis Subsp. Murinatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Nanus Moshkin, Ricinus Communis Subsp. Nigellus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Nigrescens T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Niveatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Oblongus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Obscurus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Oligacanthus Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Ostrinatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Pardalinus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Persicus Popova, Ricinus Communis Subsp. Picturatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Plumbeatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Pruinosus (Müll.Arg.) T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Pullatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Punctatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Punctulatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Punicans T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Purpurascens (Bertol.) Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Radiatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Reichenbachianus Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Rheedianus Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Roseus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Ruderalis Popova & Moshkin, Ricinus Communis Subsp. Rufescens T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Rugosus Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Russatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Rutilans Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Sanguineus Baill., Ricinus Communis Subsp. Sanguineus Popova, Ricinus Communis Subsp. Scaber (Bertol. Ex Moris) Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Scaber (Bertol. Ex Moris) Nyman, Ricinus Communis Subsp. Scriptus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Sinensis Hiltebr., Ricinus Communis Subsp. Sinensis Popova & Moshkin, Ricinus Communis Subsp. Sordidus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Speciosus (Burm.f.) Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Spontaneus Popova & Moshkin, Ricinus Communis Subsp. Stigmosus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Striatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Subpurpurascens Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Subrotundus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Subviridus (Müll.Arg.) T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Sulcatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Tigrinus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Typicus Fiori, Ricinus Communis Subsp. Umbrinus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Undulatus (Besser) Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Vasconcellosii T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Venosus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Vinatus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Violaceocaulis Moshkin, Ricinus Communis Subsp. Violaceus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Violeus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Virens Popova, Ricinus Communis Subsp. Viridis (Willd.) Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Viridus (Willd.) T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Zanzibarinus Popova, Ricinus Communis Subsp. Zebrinus T.Carvalho, Ricinus Communis Subsp. Zollingeri Müll.Arg., Ricinus Communis Subsp. Zonatus T.Carvalho, Ricinus Communis Var. Aegyptiaceus (Popova) Moshkin, Ricinus Communis Var. Africanus Müll.Arg., Ricinus Communis Var. Amblyocalyx Müll.Arg., Ricinus Communis Var. Americanus Müll.Arg., Ricinus Communis Var. Armatus (Andr.) Müll.Arg., Ricinus Communis Var. Armatus (Andrews) Steud., Ricinus Communis Var. Badius (Rchb.) Müll.Arg., Ricinus Communis Var. Bailundensis J.M.Coult., Ricinus Communis Var. Benguelensis Müll.Arg., Ricinus Communis Var. Borboniensis André, Ricinus Communis Var. Brasiliensis Müll.Arg., Ricinus Communis Var. Brasiliensis Müll.Arg. Ex Pax & K.Hoffm., Ricinus Communis Var. Brevinodis Moshkin, Ricinus Communis Var. Caesius Popova, Ricinus Communis Var. Communis, Ricinus Communis Var. Genuinus Müll.Arg., Ricinus Communis Var. Giganteus André, Ricinus Communis Var. Glaucus (Hoffmanns.) Müll.Arg., 1866, Ricinus Communis Var. Glaucus Popova & Moshkin, Ricinus Communis Var. Griseofolius Moshkin, Ricinus Communis Var. Hybridus (Besser) Müll.Arg., Ricinus Communis Var. Indehiscens Moshkin, Ricinus Communis Var. Inermis (Mill.) Pax & K.Hoffm., Ricinus Communis Var. Japonicus Popova & Moshkin, Ricinus Communis Var. Krappa Steud., Ricinus Communis Var. Leucocarpus (Bertol.) Müll.Arg., Ricinus Communis Var. Lividus (Jacq.) Müll.Arg., Ricinus Communis Var. Macrocarpus T.Carvalho, Ricinus Communis Var. Macrophyllus Müll.Arg., Ricinus Communis Var. Megalospermus (Delile) Müll.Arg., Ricinus Communis Var. Mexicanus (Popova) Moshkin, Ricinus Communis Var. Microcarpus Müll.Arg., Ricinus Communis Var. Microspermus Moshkin
ARBUSTO O ALBERO PICCOLO, ANNUALE O PERENNE, CON FUSTI ROBUSTI E CAVI. LE FOGLIE SONO GRANDI, PALMATE CON 5-11 LOBI DENTATI, DI COLORE VARIABILE DAL VERDE AL ROSSASTRO. I FIORI SONO UNISESSUALI, RACCOLTI IN INFIORESCENZE A PANNOCCHIA; I FIORI MASCHILI SI TROVANO NELLA PARTE INFERIORE E PRESENTANO NUMEROSI STAMI, MENTRE I FIORI FEMMINILI SONO NELLA PARTE SUPERIORE CON PISTILLI EVIDENTI E STILI ROSSASTRI. IL FRUTTO È UNA CAPSULA SPINOSA CHE CONTIENE TRE SEMI OVALI E LUCIDI, MARMORIZZATI DI DIVERSE TONALITÀ.
ESTATE-AUTUNNO (GIUGNO LUGLIO AGOSTO SETTEMBRE OTTOBRE), CON FIORI GIALLO-VERDASTRI A GRAPPOLO
Originaria probabilmente dell'Africa orientale, ma ampiamente naturalizzata e coltivata in molte regioni tropicali, subtropicali e temperate calde del mondo. Predilige climi caldi e soleggiati con una stagione di crescita lunga, temperature ottimali tra i 20 e i 30 °C e non tollera il gelo. Si adatta a diversi tipi di suolo, anche se preferisce quelli ben drenati, fertili e leggermente acidi o neutri. Cresce spesso in aree disturbate, lungo strade, in terreni incolti, discariche, margini di campi coltivati e in giardini come pianta ornamentale. La sua capacità di adattamento gli permette di colonizzare una vasta gamma di ambienti, purché le temperature minime non scendano troppo e ci sia sufficiente umidità, specialmente durante la fase di germinazione e crescita iniziale. La sua diffusione è stata favorita dalla coltivazione per l'olio di ricino e per scopi ornamentali.
Riguardo alla tossicità si specifica quanto segue:
VELENOSA O LETALE (semi interi) / BASSA (olio raffinato)
Semi interi: Contengono ricina (proteina letale in piccole dosi: 1-2 semi possono essere fatali per un adulto).
Olio raffinato: Privato della ricina durante la lavorazione, ha tossicità bassa (solo effetti lassativi eccessivi a dosi elevate).
I SEMI E L'OLIO DI QUESTA PIANTA RIENTRANO NELLA LISTA DEL MINISTERO DELLA SALUTE PER L'IMPIEGO NON AMMESSO NEL SETTORE DEGLI INTEGRATORI ALIMENTARI.
IPERSENSIBILITÀ ACCERTATA, OSTRUZIONE INTESTINALE, APPENDICITE, DOLORE ADDOMINALE DI ORIGINE SCONOSCIUTA, GRAVIDANZA (RISCHIO DI CONTRAZIONI UTERINE), ETÀ PEDIATRICA SOTTO I 12 ANNI (PER L'OLIO), INSUFFICIENZA RENALE, COLITE ULCEROSA, MORBO DI CROHN, SINDROME DELL'INTESTINO IRRITABILE IN FASE ACUTA.
NON UTILIZZARE I SEMI INTERI (ALTAMENTE TOSSICI), LIMITARE L'USO DELL'OLIO A NON PIÙ DI 2-3 GIORNI CONSECUTIVI, REINTEGRARE I LIQUIDI PERSI PER EVITARE DISIDRATAZIONE, EVITARE L'USO CONCOMITANTE CON ALTRI LASSATIVI, NON SUPERARE LE DOSI CONSIGLIATE (10-30 ML PER ADULTI), SOSPENDERE IN CASO DI DIARREA SEVERA O CRAMPI ADDOMINALI INTENSI.
(Farmaci o sostanze da evitare per interazioni avverse o incompatibilità farmacologiche)
ANTELMINTICI
Antagonismi e Effetti Indesiderati tra RICINO e altre piante non rilevati o non ancora ampiamente documentati
Trascurando le alterazioni dell'intestino che ostacolano meccanicamente la progressione del bolo fecale (tumori, processi cicatriziali, ecc.), vi possono essere stitichezze primitive dovute a una alterata motilità intestinale di natura nervosa o muscolare; in questo caso può aversi una stitichezza atonica quando la muscolatura ha diminuito il tono e la forza delle contrazioni, mentre si ha una stitichezza spastica quando l'ipertono della muscolatura determina contrazioni spastiche della stessa. Altra forma di stipsi è causata dalla scarsa produzione di idrogeno solforato che è un eccitante fisiologico della peristalsi.
Il trattamento terapeutico dovrà essere coadiuvato da vita attiva e movimentata e da dieta povera di carne ma ricca di frutta, verdure e fibre.
In base al meccanismo d'azione delle droghe lassative si avranno:
a) Droghe antrachinoniche che favoriscono lo svuotamento dell'intestino stimolando prevalentemente la muscolatura dell'intestino crasso.
I componenti principali di queste droghe contenute in Senna, Frangula, Aloe, Cascara sagrada, Rabarbaro, Poligono giapponese e Spincervino sono glicosidi derivati dall'antracene. La loro metabolizzazione in agliconi (più attivi) avviene nel colon: qui si ha una rimozione dello zucchero ed i prodotti ottenuti stimolano ulteriormente la motilità aumentando anche il peristaltismo e la produzione di muco. L'azione lassativa che inizia a livello dell'intestino crasso con inibizione del riassorbimento dell'acqua e degli elettroliti, si manifesta dopo 8-12 ore. Gli effetti collaterali sono: colorazione delle urine, passaggio nel latte materno, pseudomelanosi reversibile del colon, perdita di elettroliti per l'uso prolungato o diarrea severa con coliche per sovradosaggio.
L'uso cronico di antranoidi può essere responsabile di pigmentazione della mucosa del colon (melanosis coli), alterazione del quadro elettrolitico e dell'equilibrio acido-base, colon dilatato con pseudo-restringimenti per alterazione del plesso nervoso intramurale, aggravamento della stitichezza, colon irritabile, rischio di degenerazione neoplastica e interazioni con altri farmaci.
b) Droghe che favoriscono lo svuotamento dell'intestino stimolando prevalentemente la muscolatura dell'intestino tenue e parte del crasso (Olio di Ricino).
c) Purganti meccanici che favoriscono lo svuotamento dell'intestino aumentando il volume fecale (Agar-agar, Psillio, Lino semi, Carragenina);
d) Purganti osmotici (zuccherini) che richiamano nell'intestino acqua dal sangue (Manna, Lattosio, Prugne, Tamarindo, Cassia fistula in canna, Pesco).
e) Purganti oleosi che favoriscono la progressione delle feci essendo lubrificanti dell'intestino (Olio di oliva, Olio di lino, Olio di mandorle dolci).
Tratto da: Marzio Pedretti "L'erborista moderno";
[Enrica Campanini "Dizionario di fitoterapia e piante medicinali";]
[Fabio Firenzuoli "Le 100 erbe della salute".]
Il famosissimo ´olio di ricino´ è disgustoso ma non tossico perché la tossina ricina non passa nell´olio spremuto a freddo.
BIBLIOGRAFIA e WEBLIOGRAFIA GENERALE
Studi e revisioni su Ricinus communis (Ricino):
Audi, J., et al. (2005). "Ricin poisoning: a comprehensive review". JAMA, 294(18), 2342-2351. [Tossicità della ricina]
Vieira, C., et al. (2000). "Effect of ricinoleic acid in acute and subchronic experimental models of inflammation". Mediators of Inflammation, 9(5), 223-228. [Attività antinfiammatoria]
Jumat, S., et al. (2020). "Phytochemical and pharmacological properties of Ricinus communis". Pharmaceutical Biology, 58(1), 681-688. [Revisione completa]
Usi tradizionali:
Scarpa, A., & Guerci, A. (1982). "Various uses of the castor oil plant (Ricinus communis L.)". Journal of Ethnopharmacology, 5(2), 117-137. [Usi tradizionali]
Valutazione ufficiale:
European Medicines Agency (EMA) (2016). "Assessment report on Ricinus communis L., oleum". EMA/HMPC/611041/2016. [Valutazione ufficiale]